Рус тилини ўз она тилидай севиб, шу тилда ижод қилган қирғиз халқининг буюк ёзувчиси Чингиз Айтматов асарлари билан халқимиз таржималар орқали яхши таниш. Маълумки, адиб яратган асарларнинг аскарият қисми ўзбек тилига таржима қилинган. Фақат бу мақоламизда ёзувчининг қанча асари таржима қилинганига эмас, қандай таржима қилинганига тўхталамиз. Албатта, асарнинг ўзга тилга таржимаси аслият билан мутлақ адекват бўлмайди. Бироқ, таржимага қўйилиши мумкин ва асосли бўлган талаб лўнда ва аниқ: ўзга тилда қайта яратилган асарнинг мазмун-моҳиятига путур етмаслиги керак. Бунинг муҳим шартларидан бири эса асарда тасвирланган воқеликни ўзга тилда ўқувчи аслидагидек тасаввур қила олиши, уни муаллиф кўргандек кўриши ва унинг ғоявий-ҳиссий муносабатини асл ҳолича ҳис қила олишидир. Албатта, шу талабни бажаришнинг ўзи ҳам қийин. Бироқ, Ч. Айтматов асарлари таржимон олдига бу талабни икки баробар қилиб қўяди. Чунки Айтматов асарларини рус тилида ёзгани ҳолда, уларда қирғиз халқини ҳаётини қаламга олган, шу халқ вакилларининг образларини яратган. Иккинчи томондан, русча ёзгани билан адибнинг ўзи шу халқ маданияти анъаналари руҳида тарбия топган, оламни шу халқ кўзи билан кўрган. Яъни, Ч. Айтматов асарларида қирғиз тили, турмуш тарзи, менталитети, маданияти, урф-одатлари каби реалиялар билан боғлиқ. Демак, таржимондан рус тилини билиш билан бирга муақян даражада қирғиз тилини ҳам билиш, қирғиз халқи маданияти ва турмуш тарзидан хабардор бўлиш ҳам талаб этилади. Акс ҳолда, таржима қилинаётган асарнинг мазмун-моҳияти, руҳини аслидагига монанд беришнинг иложи бўлмайди. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун Ч.Айтматовнинг Иброҳим Ғофуров томонидан таржима қилинган ,,Қиёмат,, (,,Плаха,,) романидаги битта тавсифни кўриб чикамиз.

Русча аслиятдан ,,Тем более что Акбара и Ташчайнар были пришлыми в этих краях. Для опытного глаза даже внешне они разнились от их местных собратьев. Первое – отвороты меха на шее, плотно обрамляющие плечи наподобие пышной серебристо-серой мантии от подгрудка до холки, у пришельцев были светлые, характерные для степных волков. Да и ростом акджалы, то бишь ,,сивогривые,, , превышали обычных волков Прииссыккульского нагорья. А если бы кто-нибудь увидел Акбару вблизи, его бы поразили её прозрачно-синие глаза – редчайший, а возможно, единственный в своем роде случай. Волчица прозывалась среди здешних чабанов Акдалы, иначе говоря, Белохолкой, но вскоре по законам трансформации языка она превратилась в Акбары, а потом в Акбару – “Великую, между тем, никому невдомек было, что в этом был знак проведения”.

Ўзбекча таржимада: “Бунинг устига Акбара билан Тошчайнар бу ерларга келгинди эдилар. Разм солиб қаралса, улар у ерлик бўрилардан ажралиб турардилар. Уларнинг елка ёллари кўкрак жунларига қуюндек буралиб тушар, бутун елкаларини то каллага довур қалин жун қоплаган, худди дашт бўрилариники каби ёллари оқиш-кўкиш тусда товланар эди. Шунинг учун буларни оқёл, деб аташар эди. Оқёллар Иссиқкўлнинг тоғ тарафларини ўзига макон тутган ерлик бўрилардан йирикроқ, бўлалироқ эдилар. Агарда Акбарага яқинроқдан бировнинг кўзи тушса, тип-тиниқ кўк кўзларидантамомила ҳайратга тушган, бунақасини бошқа ҳеч қачон учратмаган бшлар эди. Шу ерлик чўпонлар бу қанжиқ бўрини Оқдил, деб юришди. Кейин-кейин бориб Акбари дедилар, яна бирмунча вақт ўтиб эса Акбара – Улуғ деб атадилар. Ким айтса айтгандиру, лекин унга шундай ном берилиши бежиз эмасди. Бунга қазонинг ҳам ҳукми борга ўхшаб кўринарди...”

Кўриб турганимиздек, бу ерда биров “бундай кўзни бошқа учратмаслиги”, эҳтимоли айтиляпти, ҳолбуки, аслиятда “бунақаси бошқа йўқ, у ягона” деган маъно урғуси бор. Айни маънони адиб учун муҳимлигини шундан ҳам билса бўладики, кейинроқ Акбара билан тўқнаш келган Авдий, сўнг эса Бозорбой унинг кўм-кўк кўзларини кўриб ҳайратга тушишади, уларда бир сирлилик, ғайритабиийликни ҳис этишади.

Аслиятда “Акбара,, исмини келиб чиқиш жараёни ишонарли кўрсатилган. Дастлаб келгинди бўриларнинг умумий номи “акджал” (оқёлли), она бўрининг исми – “Акдалы” (яғрини оқ ёлли)га асос бўлган. Чунки қирғиз тилида бу икки сўз маъно жиҳатидан бир-бирига яқин, фақат иккинчиси белгини янада аниқ кўрсатади. Адиб “акджалы” тил ўзгаришлари қонунлари асосида “акбарыга”га ундан “Акбара”га айланганини айтади. Агар “акбары” сўзи қирғиз сўзлашув тилида “оқбарра ўқали” маъносини бериши эътиборга олинса, исмнинг пайдо бўлиши жараёни ишонарли кўрсатилганлигига амин бўлиш мумкин.

Бошқа томондан, тоғлик чўпонлар келгинди бўриларнинг урғочисини аввал суратига қараб, Акдалы – Оқёл, деб номлашган бўлса, кейинча, унинг бировгв қарам бўлмайдиган, дадил ва шиддатли характерини билгач, Акбара – Улуғ деб номладилар, бу билан гўё унинг улуғлигини тан олдилар. Шу ўринда бўрига бундай ном берилишида ғирҳиз халқи онгида (айниқса, табиат билан узвий алоқадаги тоғликларда) ҳануз анча кучли сақланиб келаётган тотемизм қолдиқларининг таъсири борлигини ҳам айтиш керак.

Ҳар бир миллатга хос ана шундай нозик жиҳатлар Чингиз Айтматовдай улуғ санъаткор тийран нигоҳи билан илғаб олган ва улардан ўзи тасвирлаётган воқеликнинг туб моҳиятини очиш, бетакрор ҳаётий ҳолатлар ва характерлар яратишда усталик билан фойдаланган. Демак, уларга асло “майда-чуйда” деб қарақ бўлмайди, буларнинг таржимон эътибордан четда қолиши жиддий камчиликларга олиб келади.

Юқоридаги таҳлиллардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, икки тилли ижодкорлар, айниқса, ўзи бошқа миллатга мансуб бўлгани ҳолда ўзга тилда ижод қилувчи адибнинг асарини ўгиришнинг алоҳида талаблари мавжуд. Модомики асарда ёзувчи мансуб халқ турмуш тарзи, менталитети акс этган, элатдошлари персонаж сифатида ҳаракат қилар экан, унда шунга мос реалилар албатта катта ўрин тутади. Шундай экан, таржимондан аслият тили (бу ўринда рус тили)ни билишдан ташқари, адиб мансуб халқнинг тили, турмуш тарзи, менталитетидан ҳам хабардор бўлиш тақозо этилади. Бунингсиз адекват таржима қилиш, таржима тилида ўқувчиларнинг асардан тўла баҳраманд бўлишига эришиш мумкин эмас.

Наргизахон КАРИМОВА,

Андижон шаҳридаги 12-махсус мактабнинг

она тили ва адабиёти фани ўқитувчиси.